مدل جدید کالابرگ چه مشخصاتی دارد؟

دیروز، سه‌شنبه ۶ آبان، احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به همراه حمید پورمحمدی، رییس سازمان برنامه و بودجه مهمان مجلس بودند. موضوع بحث «کالابرگ» بود.

به گزارش روز نو طرحی که در دولت چهاردهم چهار دوره اجرا شده و چندی است که همه دارند قول دور پنجم آن را در همین ماه جاری می‌دهند؛ ازجمله قالیباف که دیروز چندین بار بر این نکته تاکید کرد. در چهار دوره گذشته، بسته به دهک اقتصادی، به ازای هر نفر ۵۰۰ یا ۳۵۰ هزارتومان به حساب سرپرست خانوار اعتبار خرید کالا واریز شد. در آستانه دور پنجم واریز کالابرگ خبر‌ها از این حکایت دارد که مدل این طرح قرار است تغییر کند. اما از کالابرگ جدید چه می‌دانیم؟

میدری و پورمحمدی: مدل جدید کالابرگ به جای ارز ترجیحی

اول از نکته ناراحت‌کننده شروع کنیم. در آستانه تحول طرح کالابرگ، هیچ نهادی مدل جدید این طرح را در قالب یک گزارش شفاف در اختیار مردم قرار نداده است. تنها راه نور تاباندن بر این طرح، رجوع به گفته‌های مقامات مسوول در رسانه‌ها و تریبون‌ها است؛ مباحثی که بعضا شفاف نیست و شنوده را گیج می‌کند. دیروز وزیر رفاه و رییس سازمان برنامه مختصری درباره طرح جدید کالابرگ توضیح دادند. نکته مهم آن بود که هر دو در بحث از طرح جدید کالابرگ ابتدا از نقد ارز ترجیحی شروع کردند. میدری گفت: «کالابرگ فقط برای حمایت از گروه‌های کم‌درآمد نیست، کالابرگ در کشور‌های مختلف ابزار حمایت از تولید داخلی است.

 ما پیشنهاد کردیم که امسال نرخ ارز ترجیحی را از گروهی از کالا حذف کنیم - وزارت کشاورزی، سازمان برنامه و وزارت اقتصاد هم موافق هستند - و این یارانه‌ها را مستقیم به مردم بدهیم. اما به خاطر اینکه تجربه ۱۴۰۱ تکرار نشود و نتوانیم قیمت را برای مصرف‌کننده ثابت نگه داریم، باید با عرضه‌کنندگان بزرگ قرارداد منعقد بشود تا بتوانیم قیمت را برای یک سال برای مصرف‌کننده ثابت نگه داریم.» پورمحمدی هم صحبت‌های خودش را با نقد ارز ترجیحی و فشار سنگینی که به دولت می‌آورد، شروع کرد: «۱۰۰ درصد سهم دولت از فروش نفت، به‌علاوه ۲ و خرده‌ای میلیارد [دلار]خرج ارز ترجیحی می‌شود.»

 به عبارتی آن طور که رییس سازمان برنامه و بودجه می‌گوید دلار بیش از ۱۰۰ هزار تومانی به قیمت ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان در اختیار واردکنندگان قرار می‌گیرد تا با آن کالای اساسی و دارو وارد کنند: «این ساز و کار [مثل این است که]یخی در دست‌مان گرفتیم ولی تا بخواهیم این را به دست مردم برسانیم، تمام می‌شود.» به بیان او این روش «ناکارآمد» است چرا که دولت دلار را ۲۸۵۰۰ تومان به وارد‌کننده می‌دهد، اما بعضا کالا به قیمت دلار آزاد به دست مصرف‌کننده می‌رسد.

مدل جدید دقیقا چطور خواهد بود؟

پورمحمدی با این مقدمات بحث خودش را به این نقطه می‌رساند که «حال باید چه کرد؟» و پاسخ می‌دهد: «حتما باید این ساختار را تغییر بدهیم.» به بیان او دو برنامه به این منظور در دستور کار است: ۱- کالابرگ و ۲- بحث فقر چند بعدی. او درباره موضوع دوم توضیح را به بعدا موکول می‌کند، اما درباره کالابرگ می‌گوید: «باید بتوانیم معیشت مردم را با حداقل‌هایی مصون کنیم و بگوییم این کالابرگ را برای این موعد و این کالا‌ها برای این مدت به شما می‌دهیم؛ قیمت نفت بالا برود یا پایین، قیمت ارز بالا برود یا پایین، اگر تورم کم یا زیاد شد ما لااقل این حداقل را برای مردم تامین کنیم. این بحث اصلی ما است.»

 آن طوری که رییس سازمان برنامه و بودجه گفت این طرح حاصل «ده‌ها جلسه با آقای قالیباف و تیم‌شان» بوده است. حمید پورمحمدی در ادامه تلاش کرد طرح جدید را شفاف کند: «این کالا‌ها [اقلام کالابرگ]باید در سراسر کشور برای فقیر و غنی یکسان باشد؛ پنج، شش، هفت قلم کالا انتخاب شود و این هفت قلم‌کالا توسط یک شبکه وسیع در اختیار همه مردم قرار بگیرد. نکته بعدی اینکه این شبکه وسیع باید این کالا‌ها را به قیمت ثابت به مردم بدهد و نوساناتش جا‌های دیگر تدبیر شود. بنابراین [به مردم]اطمینان بدهیم که قیمت یک کیلو پنیر، یک کیلو شیر یا تخم‌مرغ برای شش ماه یا یک سال تغییر نخواهد کرد.»

پیچیدگی بالای طرح جدید

با توضیحات رییس سازمان برنامه و بودجه این پرسش ایجاد می‌شود در کشوری که تورمی حدودا ۵۰ درصدی دارد چطور می‌توان برای یک سال قیمت کالا‌ها را ثابت نگه داشت؟ پورمحمدی در این باره توضیح داد: «طبیعتا اگر بخواهید چنین کاری انجام شود [تامین چند قلم کالا به قیمت ثابت برای بخش بزرگی از مردم]حتما باید بین مجموعه تولید‌کننده و عرضه‌کننده ارتباط وثیقی شکل بگیرد. کالا را باید دامدار یا مرغدار تولید کند تا در اختیار این شبکه قرار بگیرد و به دست مردم برسد.

بنابراین نکته مهم این است که باید تولید این کالا‌ها هم تدبیر کنیم. تولیدکننده هم نیاز به نهاده‌های دامی دارد. باید راهی پیدا کنیم که نوسانات نرخ ارز و تورم روی این [قیمت نهاده]تاثیر نگذارد. طبیعتا بخشی از ریسک را باید حاکمیت قبول کند.» 

آن‌طور که توضیحات نشان می‌دهد این طرح، در مقابل طرح‌های ساده‌ای، چون پرداخت نقدی یارانه قرار می‌گیرد و پیچیدگی بالایی دارد. ادبیات روز اقتصادی درباره سیاست‌های حمایتی معمولا تاکید بالایی بر سادگی دارد چرا پیچیدگی امکان اجرای صحیح را کاهش می‌دهد باعث حیف و میل می‌شود. البته قضاوت دقیق‌تر نیازمند اشراف کامل بر طرح است.

در انتها پورمحمدی گفت: «چارچوب کار تقریبا دارد بین قوا نهایی می‌شود، اما ظرافت‌هایی وجود دارد که باید به دقت زیر ذره‌بین ببریم که خدای نکرده کالای اساسی ما از خارج تهدید نشود یا تولید‌کننده دچار مشکل نشود یا توزیع‌کننده.» آن طور که او توضیح داد کالابرگ حتما در آبان‌ماه اجرا خواهد شد، اما به خاطر نهایی نشدن طرح آبان ماه برای مجریان جنبه آزمایشی نیز خواهد داشت.

چرا مدل کالابرگ اینقدر تغییر می‌کند؟

مرکز پژوهش‌های مجلس بهمن ۱۴۰۳ گزارشی درباره عملکرد طرح کالابرگ در دولت سیزدهم (مرحوم رییسی) منتشر کرد. یکی از نکاتی که چندین بار در این گزارش تکرار شد نامشخص بودن هدف اصلی طرح بود: «تغییرات چندین‌باره نحوه اجرا در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که ایده اصلی واحدی لزوما دنبال نشده و اهداف اجرای طرح هیچگاه به‌صورت رسمی اعلام نشده.» در جای دیگر از این گزارش نیز تاکید شده بود: «تغییرات طرح شامل تغییر در جامعه هدف، تغییر در میزان یارانه تشویقی و نحوه حمایت، خود نشان‌دهنده نوعی سردرگمی است.» با این اوصاف از همان اول طرح کالابرگ دائما در حال تغییر بود و حتی در هدف هم تکلیفش روشن نبود.

شروع طرح در اسفند ۱۴۰۱

طرح کالابرگ الکترونیک در اسفند ۱۴۰۱ برای اولین بار در سطح ملی اجرا شد. در ابتدا طرح خیلی ساده بود. تمام یارانه‌بگیران می‌توانستند به اندازه یارانه خود از فروشگاه‌های طرف قرارداد خرید کنند. در صورتی که تمام یا بخشی از یارانه باقی می‌ماند، مابقی پول به حساب یارانه‌بگیر واریز می‌شد.

تغییر رویه در ابتدای ۱۴۰۲

با آغاز سال ۱۴۰۲ طرح تغییری اساسی کرد. مدل جدید تنها سه‌دهک پایین و مددجویان را تحت پوشش قرار می‌داد. برای تشویق مشمولان برای استفاده از کالابرگ ۸۰ هزار تومان اعتبار یارانه تشویقی در نظر گرفته شد. در ادامه دو دهک دیگر (تا دهک پنجم) نیز به این طرح اضافه شدند و در مرحله بعد دو دهک دیگر (تا دهک هفتم) به این طرح افزوده شدند.

فجرانه؛ سومین تغییر رویه طرح کالابرگ

با ظهور آثار تورمی حذف ارز ترجیحی در مواد خوراکی، دولت وقت مدل کالابرگ را دوباره تغییر داد و این بار کالابرگ را تحت عنوان فجرانه توزیع کرد. درباره این مرحله از طرح «گزارش نظارتی ارزیابی طرح کالابرگ» مرکز پژوهش‌ها نوشت: «مرحله اول طرح فجرانه از اواخر بهمن‌ماه سال ۱۴۰۲ به اجرا درآمد که صورت دیگری از طرح کالابرگ الکترونیک بود.

در این طرح قیمت سبد مبنای طرح کالابرگ الکترونیک برای سال پایه (۱۴۰۱) محاسبه شده و تفاوت آن با قیمت همان سبد در سال ۱۴۰۲ به عنوان یارانه تشویقی به گروه‌های مشمول (هفت دهک اول درآمدی) پرداخت شد.» (۱) این گزارش در ادامه توضیح داد: «طرح فجرانه از ۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۴۰۲ آغاز شد و به دلیل جذابیت مالی بیشتری نسبت به مدل قبلی کالابرگ برای مصرف‌کنندگان داشت، میزان مشارکت در طرح کالابرگ را افزایش داد.

بر اساس داده‌های شرکت فارا حدود ۱۷ میلیون سرپرست خانوار در مرحله اول فجرانه شرکت کردند.» (۲) در این طرح مشمولان باید از میان کالا‌های انتخاب شده آن هم به میزان مشخصی خرید می‌کردند تا بتوانند از کالابرگ خود به شکل کامل استفاده کنند. به عبارتی آن طور که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است: «فرد نمی‌توانست مقدار بیشتری برنج یا روغن خرید کند و مجبور است در مقدار تعیین شده از کالا خرید و مصرف کند.»

آیا طرح جدید کالابرگ بازگشت به فجرانه است؟

با نگاهی به تاریخچه طرح کالابرگ و دقت به گفته‌های میدری و پورمحمدی به نظر می‌رسد طرح جدید شباهت‌های زیادی به فجرانه دارد با این تفاوت که این بار دولت می‌خواهد در مراحل تولید و توزیع نیز دست‌کم در نقش نظارتی تعریف کند. همان‌طور که پورمحمدی گفت «اصل بحث» این است که دولت می‌خواهد قیمت برخی اقلام مهم برای مردم برای ۶ ماه تا یک سال ثابت باشد.

کارشناسان متعددی ساده شدن طرح کالابرگ در دولت چهاردهم را جز وجوه مثبت آن عنوان می‌کردند. به عبارتی وزارت رفاه محدودیتی برای مصرف اعتبار کالابرگ در نظر نگرفته بود و شهروندان اجازه داشتند بنا بر نیاز خود از میان اقلام تعیین شده، خرید کنند. اما طرح کالابرگ بعد از چندی ثبات دوباره دارد دستخوش تغییر می‌شود.